Odpowiedzialności karnej podlega tylko ta osoba, która popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Jest to podstawowa zasada, która kształtuje odpowiedzialność karną ludzi dopuszczających się przestępstwa. Za swoje czyny odpowiedzialność ponosi z reguły każdy, komu można udowodnić winę w postępowaniu przed sądem. W prawie karnym istnieją jednak dodatkowe kryteria, jakie człowiek musi spełnić, aby można było mu przypisać odpowiedzialność za popełniony czyn. Jednym z nich jest kryterium wieku sprawcy.
Kiedy sprawca ponosi odpowiedzialność?
Za popełniony czyn odpowiada sprawca, jednak tylko wtedy, gdy można mu udowodnić winę. Jeżeli nawet wina sprawcy zostanie wykazana, ale społeczna szkodliwość czynu będzie w oczach sądu niska, wówczas taka osoba nie będzie ponosiła odpowiedzialności za popełniony czyn.
Ważnym kryterium jest również wiek sprawcy. Odpowiedzialność karną za popełnione przestępstwa, które opisuje Kodeks karny, ponosi tylko ta osoba, która w momencie popełnienia czynu miała ukończone siedemnaście lat. Określony jest więc precyzyjnie cenzus wieku, jaki dana osoba musi osiągnąć, by podlegać pod przepisy karne.
Ustawa wprowadza jednak w tym zakresie pewien wyjątek. Art. 10 § 2 Kodeksu karnego wymienia katalog przestępstw, za które ponosi odpowiedzialność osoba nieletnia, która ukończyła piętnaście lat, a jeszcze nie ukończyła siedemnastu. Są to kolejno:
- Zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (art. 134 k.k.)
- Zabójstwo (art. 148 § 1,2 lub 3 k.k.)
- Spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 1 lub 3 k.k.)
- Spowodowanie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach (art. 163 § 1 lub 3 k.k.)
- Porwanie statku wodnego lub samolotu (art. 166 k.k.)
- Spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach (art. 173 § 1 lub 3 k.k.)
- Doprowadzenie przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem innej osoby do obcowania płciowego (art. 197 § 3 lub 4 k.k.)
- Napaść na funkcjonariusza publicznego (art. 223 § 2 k.k.)
- Wzięcie zakładników (art. 252 § 1 lub 2 k.k.)
- Kradzież z rozbojem (art. 280 k.k.)
Warunki ponoszenia odpowiedzialności przez nieletnich
Jednak i w tych przypadkach sprawca będzie odpowiadał za swoje czyny tylko, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
Tak ukształtowane brzmienie przepisu sprawia, że to, czy osoba przed ukończeniem siedemnastego roku życia będzie odpowiadać za popełnione przestępstwo, zależeć będzie w głównej mierze od jej indywidualnej sytuacji życiowej, okoliczności konkretnej sprawy i przede wszystkim od oceny sędziego. Jest to spowodowane tym, że każdy małoletni może rozwijać się w swoim tempie, przez co mieć różną świadomość społeczną swoich czynów.
Wymiar kary a wiek sprawcy
Jeżeli sąd zdecyduje się na pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności, orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Ponadto sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Ważne w kontekście kary jest również to, że jeżeli osoba, która ukończyła siedemnaście lat, a nie ukończyła jeszcze osiemnastu, popełni przestępstwo, za które zostanie skazana przez sąd, zamiast kary w postaci grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności stosuje się wobec niej środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeśli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Ponownie, ocena sytuacji małoletniego przestępcy zależy w głównej mierze od sądu i okoliczności sprawy.
Do środków wychowawczych, leczniczych oraz poprawczych zaliczamy w szczególności upomnienie, nadzór kuratora, czy też umieszczenie nieletniego w zakładzie psychiatrycznym lub poprawczym.
Okoliczności sprawy mogą jednak przemawiać za tym, że sprawca powinien zostać skazany na jedną z trzech głównych kar w postaci grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.