W 2020 roku świat znalazł się w tak niepewnej sytuacji, jak jeszcze nigdy w epoce nowożytnej. Nowy koronawirus rozprzestrzenia się jak pożar na całym globie, wpychając nas w izolację, powodując przestoje gospodarcze, długotrwałe choroby i śmierć. Nikt nie spodziewał się walki z globalnym kryzysem. Dla wszystkich z nas było to szokujące, a dla większości również - przerażające. Wierząc w teorie spiskowe, próbujemy radzić sobie z niepewną sytuacją, której końca nie widać wyraźnie.

Czym jest teoria spiskowa?

Teorie spiskowe to nieoczywisty, niepowszechny sposób na wyjaśnienie nowych, skomplikowanych i trudnych do zrozumienia sytuacji. Charakterystyczne dla teorii spiskowych jest uznanie, że istnieje ktoś “Inny” lub grupa bardzo wpływowych “Ich”, odpowiedzialna za wprowadzanie zmian na świecie. Teorie spiskowe mają konkretny cel - wyjaśnić ważne, choć trudne do zrozumienia zjawiska i wydarzenia. Ich wpływ i siła polega na wykorzystywaniu ludzkich procesów psychicznych - psycholog z poradni Empatio wyjaśnia, jak działają i dlaczego są tak silne.

Niebezpieczeństwo teorii spiskowych

Niestety, bardzo niebezpieczną kombinacją cech teorii spiskowych jest połączenie ich dużego dopasowanie do sytuacji z brakiem podstaw naukowych czy społecznych. Nie są one bowiem tworzone w oparciu o fakty, a wyobrażenia i efekty psychologiczne. Tym co sprawia, że teorie spiskowe są tak wyjątkowym zjawiskiem, jest to, że nie da się ich sfalsyfikować, czyli sprawdzić ich realności i prawdziwości!

Paradoks polega na tym, że pojawiające się dowody przeciwko tej teorii tylko ją wzmacniają. Przykładem może być na kwestia tak zwanych “chemtrails”, czyli często widocznych na niebie smug. Kiedy naukowcy próbują uspokoić ludzi wyjaśniając, że składają się tylko z normalnej pary wodnej, zwolennicy teorii spiskowej dojdą do wniosku, że rząd (czyli tak zwani “Oni”), tak naprawdę zapłacił naukowcom by okłamali ludzi.

Niezależnie od tego, czy teorie spiskowe są prawdziwe, czy nie - psychologia stojąca za tym, dlaczego w nie wierzymy jest prawdziwie fascynująca.

Dlaczego wierzymy w teorie spiskowe?

3 powody, dla których wierzymy w teorie spiskowe

Psychologia stojąca za działaniem teorii spiskowych i specjaliści badający to zjawisko, opisali trzy główne motywacje (świadome i nieświadome), które kierują nas do uwierzenia w te nie poparte danymi wyjaśnienia.

1. Potrzebujemy rozumieć świat i walczyć z niepewnością

Świat bywa przerażającym i przytłaczającym miejscem, wypełnionym pozornie przypadkowymi wydarzeniami. Bardzo często nie jesteśmy w stanie dokładnie zrozumieć tego jak dochodzi do katastrof, a uczucie niesprawiedliwości bywa nie do zniesienia. Każdy z nas czuje czasami bezradność wobec trudności, na które nie ma wpływu i problemów które go dotykają.

W takich momentach, nasza dezorientacja i lęk to bardzo podatny grunt dla teorii spiskowej, która nadaje sens temu, co niewyjaśnione. Badania pokazują, że gdy odczuwamy silną niepewność, jesteśmy bardziej skłonni uwierzyć w teorie spiskowe. Jest to szczególnie prawdziwe zjawisko w przypadku tych osób, które mają dużą potrzebę dążenia do tak zwanego psychologicznego “domknięcia poznawczego”; czują się zestresowani, jeśli nie otrzymują konkretnych wyjaśnień i jasnych odpowiedzi.

2. Potrzebujemy poczucia bezpieczeństwa i kontroli

Podobnie jak w przypadku wyżej opisanej potrzeby nadawania sensu otaczającej rzeczywistości, pragniemy również czuć się bezpieczni i kontrolować swoje środowisko. Teorie spiskowe są psychologiczną “tratwą”, gdy czujemy jakbyśmy mieli chodzić po życiowej tafli wody. :)

Teoria spiskowa, choć niczym niepoparta, zapewnia konkretność gdy czujemy się bezbronni w związku z życiowymi problemami i trudnymi wydarzeniami. Przykładem mogą być rodzice dziecka mającego problem medyczny, którego lekarze nie potrafią rozwiązać. Wiara w spisek dotyczący tego, jak firmy farmaceutyczne celowo używają szczepionek, aby wywołać choroby, może wydawać się kołem ratunkowym dla psychiki zdesperowanych rodziców. Decyzja o odmowie szczepienia, da im w tej sytuacji iluzję poczucia kontroli i wpływu na stan zdrowia swojego dziecka.

Podobnie ci z nas, którzy czują, że toczą nieskuteczną walkę w ważnej dziedzinie swojego życia - w pracy, finansach czy pozycji społecznej - mogą również doświadczać braku bezpieczeństwa lub lęku o swoją przyszłość. W rzeczywistości w sytuacjach gdy nie mamy poczucia kontroli, jesteśmy bardziej skłonni do wiary w różne spiski. I tu koło się zamyka - teorie spiskowe “pozwalają” na brak akceptacji rzeczywistości, dając tym samym niewielką ulgę lub wręcz odwrotnie - karmiąc lęk i nakręcając wiarę w spisek.

3. Potrzebujemy pielęgnować dobry obraz siebie

Trzecim powodem, dla którego ludzie, którzy czują się samotni, wykluczeni czy bezradni są bardziej skłonni wierzyć w teorie spiskowe jest potrzeba utrzymania pozytywnego obrazu siebie.

Teorie spiskowe sprawiają, że czujemy się dobrze sami ze sobą. W jaki sposób?

Przykładowo - jeśli masz problemy z utrzymaniem pracy przez dłuższy czas, wiara w tajny spisek rządowy, celowo utrzymujący wysokie bezrobocie w celu kontrolowania nadchodzących wyborów, będzie łatwiejszą do przełknięcia pigułką niż uznanie, że twoje zaangażowanie jest niskie lub kompetencje wymagają podniesienia.

Prawdopodobnie z tego powodu, mając poczucie bycia po “przegranej stronie”, jesteśmy bardziej skłonni wierzyć w teorie spiskowe. Pozwolą nam one obwinić owych “innych”, gdy coś pójdzie nie tak, zamiast próbować wprowadzać zmiany w swoim życiu.

Siła teorii spiskowych - dlaczego tak trudno się od nich odwrócić?

Istnieje kilka czynników, głównie psychologicznych, które sprawiają, że niektórzy z nas są bardziej skłonni do wiary w teorie spiskowe. Ale w jaki sposób zakorzeniają się one tak silnie w naszych umysłach? Odpowiedź jest oczywiście złożona, ale psychologowie odnaleźli kilka wskazówek. :)

1. Wszyscy ulegamy efektowi potwierdzenia

Efekt potwierdzenia to dążenie naszego mózgu do wyszukiwania takich informacji, które potwierdzą to, w co już wierzymy. W jaki sposób się to objawia?

Chętniej rozmawiamy z osobami, z którymi już się zgadzamy, a w social mediach obserwujemy głównie ludzi z poglądami podobnymi do naszych. Może być też tak, że klikamy w internecie tylko w linki zawierające informacje, z którymi się zgadzamy.

Jeśli podejrzewam, że iluminaci kontrolują światowe banki i wyszukuję w internecie hasło: „banki iluminatów”, zwrócę swoje oczy ku łączu mówiącym, że „każdy prezes banku jest członkiem iluminatów”- to potwierdzi moje przypuszczenia i zmniejszy moją niepewność. Ciekawe jest również to, że zwykle nie pamiętamy skąd wzięła się nasza wiara w spisek. Badanie wykazało, że kiedy ludzie czytają przekonujące teorie spiskowe, mają skłonność do przyjmowania fałszywego przekonania, że tak naprawdę od zawsze wierzyli w spisek.

2. Treść spisku nie ma znaczenia!

Można przypuszczać, że siła wiary w teorię spiskową zależy od tego, jak bardzo jest ona wiarygodna. Jednak to nie treść ma decydujące znaczenie. To, czy wierzysz w teorię spiskową zależy bardziej od Twojego zaufania do świata i ogólnej skłonności do wiary w spiski. Badanie wykazało, że im bardziej ktoś wierzył, że księżna Diana sfingowała własną śmierć, tym bardziej ta sama osoba (!) wierzyła, że księżna została zamordowana. Im bardziej ktoś wierzył, że Osama bin Laden był już martwy w chwili nalotu na jego kryjówkę, tym bardziej ta sama osoba wierzyła, że terrorysta wciąż żyje.

Innymi słowy - sama wiara w istnienie teorii spiskowych jest ich własnym paliwem. Im bardziej wierzymy w jedną, tym większe jest prawdopodobieństwo, że uwierzymy w inne, nawet jeśli są one ze sobą sprzeczne.

3. Zaburzenia snu mogą powodować halucynacje - na przykład związane z porwaniem przez kosmitów

Teorie spiskowe żyją nie tylko w “króliczych norach” wyszukiwarek internetowych - czasami pochodzą z bardzo realnych, psychologicznych doświadczeń percepcyjnych, które tworzy nasz mózg, gdy znajdujemy się w stanie między snem a czuwaniem. Tak zwany paraliż senny jest dziwnym doświadczeniem braku możliwości poruszania się, przy zachowaniu świadomości ciała i otoczenia. Poczucie paraliżu jest nie tylko przerażające, ale wiąże się też z uczuciem ciężkości w klatce piersiowej, kołataniem serca, atakami paniki, a nawet bólem. Częste są również halucynacje w postaci innych ludzi czy istot. Ludzie, którzy uważali, że doświadczyli uprowadzenia przez kosmitów, w rzeczywistości opisywali epizod paraliżu sennego. Często ich traumatyczne wspomnienia z tego doświadczenia ewoluują w czasie - ich mózgi próbują nadać sens temu, czego doświadczyli. Niejasne, mgliste postacie, które mieli w halucynacjach, przybierają cechy “obcych”, o których mówimy w kulturze popularnej - duże głowy, małe szare ciałka, ciemne, wydłużone oczy.

Psychologiczne konsekwencje wiary w teorie spiskowe

Głęboka tęsknota za poczuciem bezpieczeństwa i kontroli może nas skutecznie zmotywować do wiary w teorie spiskowe. Ale niestety, takie rozwiązanie nie jest pomocne
i w rzeczywistości może mieć odwrotny skutek. Narażając się na wiarę w teorie spiskowe tak naprawdę skazujemy się na jeszcze mniejsze poczucie kontroli. I nie chodzi tu tylko o złe samopoczucie - wiara w teorie spiskowe sprawia, że stajemy się jeszcze bardziej nieufni wobec instytucji państwowych, nawet jeśli dana teoria nie jest związana z rządem. Wiara w teorie spiskowe skutkuje również brakiem zaufania do służb zdrowia publicznego, naukowców i nauki w ogóle. To może stać się prawdziwym problemem, gdy władze próbują przekonać ludzi do przestrzegania wytycznych dotyczących zdrowia publicznego - takich jak obecnie noszenie masek czy utrzymywanie dystansu społecznego podczas pandemii. Szczególne niebezpieczeństwo stanowią zachowania zaprzeczające rzeczywistej sytuacji i w efekcie zwiększające ryzyko dla ludzi z otoczenia.

Psycholog radzi - zamiast szukać teorii spiskowych, zaopiekuj się sobą!

Pod wieloma względami teorie spiskowe są zaprojektowane tak, aby były atrakcyjne dla naszych mózgów w tych silnie stresujących czasach. Zamiast tego, możemy jednak wykorzystać nasze mądre umysły - uznać i sprawdzać fakty aby uzyskać użyteczną wiedzę, ale także przyznawać się do niepokoju. I to często bywa bardzo trudne. W mierzeniu się z dużą niepewnością i lękiem zawsze pomocne jest wsparcie specjalisty - na przykład psychologa czy psychoterapeuty.

Zespół wrocławskiej poradni psychologiczno - psychiatrycznej pod kierownictwem Magdaleny Senderowskiej jest w stałej gotowości do niesienia pomocy osobom, którym trudno poradzić sobie z lękiem i napięciami wynikającymi z obecnej sytuacji.

Empatio
Al. Architektów 10/3
ul. Szybowcowa 50/28
Wrocław

Rejestracja telefoniczna: 535 989 536